مباحث حقوقی و تربیتی

مباحث حقوقی و تربیتی (1) 

« ازدواج زودهنگام و تأثیرات سوء آن بر جامعه »  

مقدمه

مطالعه سن ازدواج و عوامل موثر بر آن یکی از موضوعات مورد بررسی در جمعیت شناسی بوده است. گرچه اکثر مطالعات بر بالا رفتن سن ازدواج تاکید کرده‌اند، ولی در بسیاری از کشورهای در حال توسعه از جمله ایران ازدواج در سنین پایین بخصوص برای دختران قابل ملاحظه است. ازدواج در سنین پایین از یک­سو مانعی در جهت پیشرفت زنان در عرصه‌های مختلف زندگی (از جمله تحصیلات، اشتغال و . . .) بوده و از طرف دیگر از لحاظ بهداشتی و روانی پیامدهای منفی فراوانی بر جای می‌گذارد. به همین دلیل، مطالعه پیش زمینه‌های ازدواج دختران در سنین پایین و پیامدهای آن می‌تواند گامی در جهت جلوگیری از ازدواج زودهنگام باشد.

ازدواج زودهنگام

تولد، ازدواج و مرگ سه واقعه مهم زندگی انسان­هاست. در بین وقایع یاد شده تنها مقوله ازدواج انتخابی است. ازدواج در تمام طول تاریخ جزء حقوق قانونی افراد بوده در حالیکه بسیاری از دختران و پسران از حق انتخاب در زمینه ازدواج برخوردار نبوده و مجبور می‌شوند که در سنین پایین ازدواج کنند. گرچه آنها ممکن است در مراسم ازدواج رضایت خود را اعلام کنند ولی به خاطر سن و سال کم عملاً درک درستی از ازدواج نداشته و موافقت آنها ناشی از شرایط پیرامونی است. 

ازدواج زودهنگام عبارتست از هر ازدواجی که درسنین زیر 18سالگی صورت گرفته، در صورتی­که دختر از نظرجسمی، فیزیولوژیکی و روانی برای ازدواج و فرزندآوری آماده نیست. در حال حاضر اگرچه بیشتر دختران در سنین بالا ازدواج می‌کنند، ولی در بسیاری از مناطق ازدواج زودهنگام رایج است. بطورکلی، 20 تا50 درصد از زنان در کشورهای در حال توسعه (بخصوص در صحرای جنوب آفریقا و جنوب آسیا) در سنین زیر 18سال ازدواج می‌کنند. 

 ازدواج زودهنگام، تجاوز به حقوق انسانی دختران بوده و در اکثر توافق نامه‌های بین المللی مورد توجه قرار گرفته است. بیانیه جهانی حقوق بشر بیان می‌کند: «همه مردان و زنان در تمام طول دوران زندگی خود و سوای نژاد، ملیت یا مذهب خود از حق ازدواج و تشکیل خانواده برخوردارند. مردان و زنان در هنگام ازدواج، در طول زندگی زناشویی و همچنین در هنگام فروپاشی ازدواج از حقوق برابر برخوردارند. ازدواج بایستی با رضایت کامل و آزاد زوجین صورت گیرد.» بنابراین دخترانی که در سنین پایین ازدواج می‌کنند، به علت اینکه به بلوغ کافی نرسیده‌اند ازدواج آنها همراه با رضایت کامل و آزاد نبوده و حقوق انسانی آنها رعایت نشده است. همچنین در بیانیه حقوق کودک در سال 1989 برخی از حقوق دختران در زمینه ازدواج زودهنگام ارائه شده است. در بیانیه مذکور حقوق دختران عبارتست از: حق اینکه بدون درخواست خودشان از والدینشان جدا نشوند، حق آزادی بیان، حق تحصیل، حق داشتن اوقات فراغت و فعالیتهای تفریحی و حق اینکه در مقابل استثمار و تجاوز جنسی مورد حمایت قرارگیرند. ازدواج در سنین پایین دختران را از این حقوق محروم می‌کند. 

پیامدهای ازدواج زودهنگام

از طرف دیگر ازدواج زودهنگام، همراه با یکسری پیامدهای منفی اجتماعی، بهداشتی و اقتصادی است. ازدواج زودهنگام مانعی در جهت پیشرفت دختران در عرصه‌های مختلف زندگی از جمله آموزش، اشتغال و ... است. می‌توان گفت ازدواج زودهنگام یکی از دلایل اصلی ترک تحصیل دختران است. نتایج مطالعات در ایران نشان می‌دهد که 9/60 درصد از دختران متاهل 19-10 ساله علت ترک تحصیل خود را ازدواج دانسته‌اند. دخترانی که به علت ازدواج زودهنگام ترک تحصیل می‌کنند، دانش و مهارت لازم را در زندگی کسب نکرده و در شکل دهی به هویت خود با مشکل مواجه شده و به دلیل نداشتن اعتماد به نفس کافی، همواره متکی به دیگران بوده و از قدرت تصمیم‌گیری بالایی در زندگی برخوردار نیستند.

ازدواج زودهنگام مخاطرات بهداشتی فراوانی را برای مادر و فرزند به دنبال دارد. زنانی که در سنین پایین ازدواج می‌کنند، دسترسی کمتری به وسایل پیشگیری و خدمات بهداشت تولید مثل دارند و از اطلاعات کمتری در این زمینه برخوردارند. بسیاری از آنها قبل از اینکه از نظر جسمی‌‌‌ و روانی به بلوغ کافی برسند مرتب دارای روابط جنسی و حاملگی‌های پی درپی هستند. زخمهای ناشی از حاملگی یکی از متداولترین پیامدهای ازدواج زودهنگام می‌باشد و در حال حاضر بیش از دو میلیون زن در جهان به این مشکل مبتلا هستند. اکثر مرگ و میر‌های ناشی از حاملگی در بین زنانی است که درسنین 19- 15 سالگی ازدواج کرده‌‌اند و احتمال مرگ دختران ازدواج کرده زیر 15 سال، پنج برابر دخترانی است که درسنین بالای 20 سال ازدواج کرده‌‌اند.

ازدواج زودهنگام منجر به مسائل بهداشتی فراوانی برای زنان و فرزندان آنها می‌شود. معمولاً ازدواج زودهنگام همراه با فرزندآوری زودهنگام است که زندگی مادر و فرزند را به خطر می‌اندازد. فرزندآوری دختران زیر 18 سال احتمال اختلال درسلامتی و مرگ و میر آنها را افزایش می‌دهد. عوارض مربوط به حاملگی مهمترین دلیل مرگ و میر دختران 19- 15 ساله در جهان است.  

آمارها نشان می دهد درسطح جهانی ۳۶ درصد زنان ۲۰ تا ۲۴ ساله قبل از رسیدن به سن ۱۸ سالگی ازدواج کرده اند. سالانه ۱۴ میلیون نوبالغ ۱۵ تا ۱۹ ساله زایمان می کنند و دختران زیر سن ۱۵ سال، ۵ برابر بیش از دختران سن بیست سالگی دستخوش مرگ و میر در طول بارداری یا زایمان می شوند. دختران زیر سن ۱۸ سالگی، ۶۰ درصد بیش از دختران بالای ۱۹ سالگی شاهد مرگ و میر نونهالشان در یک سال اول زندگی شان هستند و حتی اگر شانس زنده ماندن داشته باشد بیش تر در معرض بیماری های کم وزنی، کمبود مواد غذایی و دیرکرد در رشد جسمی و شناختی قرار می گیرند.

فقر یکی از عوامل اصلی ازدواج کودکان با بزرگسالان است. در بسیاری از مواقع با وقوع فقر، والدین بودن دختران را هزینه و بار اضافی بر هزینه خانوار محسوب کرده و با ازدواج او نه تنها بار هزینه را می کاهند بلکه گاه با ازدواج دخترشان با افراد مسن تر می توانند به زندگی اقتصادی و اجتماعی دختر و حتی خودشان نیز سامان بهتری دهند. در این اجتماعات ازدواج برای خانواده دختر به نوعی امتیاز اقتصادی نیز محسوب می شود. یک دختر در این شرایط به عنوان کالا مورد معامله قرار می گیرد و گاه به عنوان پول و یا به جای بدهی معامله می شود. در موارد نابسامانی مانند جنگ یا شرایط بد زراعت، خانواده می داند که دخترانش می توانند زمینه امنیت اقتصادی برای آنان باشند موضوع پرداخت جهیزیه با همین منظر برای تشویق به ازدواج زودهنگام است.

بررسی ها نشان می دهد که ازدواج دختران در سنین کودکی در خانواده هایی که پدر معتاد، بیمار روانی، بیسواد یا کودک تک والد یا والد ناتنی داشته باشند و از لحاظ اقتصادی - اجتماعی در سطح پایینی باشند، بیشتر است. امروزه قاچاق کودکان در قالب ازدواج گریبانگیر خانواده های فقیر است. برای مثال ۷۲ درصد از زنانی که اقدام به ترک خانه (فرار از خانه) کرده و در اورژانس های اجتماعی بهزیستی استان تهران در سال های ۸۱ و ۸۲ پذیرش شده بودند بین ۱۱ تا ۱۷ سال داشتند.

از دلایل دیگر بروز ازدواج اجباری و زودهنگام برای کودکان وجود عامل فشار و تهدید به مرگ است. قتل های ناموسی که در ایران نیز رواج دارد برخاسته از همین رویکرد است.

دراخبار متعدد مربوط به قتل ناموسی، یا تهدید و فشار خانواده دختران برای ازدواج که درصورت عدم تمکین منجر به قتل ناموسی می شود و یا کوچک ترین تخطی از نظر مردان خانواده حتی اگر درسطح گمانه باشد منتهی به مرگ دختران می شود. یک دختر ۱۶ ساله به نام «هلاله»، در «شهرک نایسر» سنندج، به دست برادر بزرگش و به ضرب شش گلوله به قتل رسید. این قتل به این دلیل اتفاق افتاد که «هلاله» با مردی قصد ازدواج داشت که برادرش (برادر هلاله) وی را از ازدواج با آن مرد منع کرده بود. همچنین در رویدادی دیگر یک دختر ۲۴ ساله به نام «بهاره الف» در خیابان ۲۵ سنندج، به دست پدرش به قتل رسید. این قتل نیز در پی بروز مشاجرات خانوادگی بر سر «ازدواج» اتفاق افتاده و پدر این دختر جوان با وارد کردن ضربه چاقو به قلب دخترش به شدت به وی آسیب زده و در نهایت «بهاره» در بیمارستان جان می سپارد.

ازدواج زود هنگام با دختر نابالغی که آمادگی جسمی کافی ندارد به ویژه با مردان بزرگسال پیامدهای فیزیکی و بدنی زیادی از نظر سلامتی دارد. براساس مطالعات انجام شده همبستگی قوی بین سن مادر و نرخ مرگ ومیر مادر وجود دارد. ازدواج زود هنگام و بارداری زودرس دربین دختران ۱۰ تا ۱۴ ساله پنج برابر بیش از زنان در سن ۲۰ تا ۲۴ ساله تلفات جانی هم برای مادر و هم جنین به همراه دارد. (اچ آی وی) ایدز نیز از خطراتی است که ازدواج های زود رس را تهدید می کند. دلیل این امر هم برخلاف تصور والدین که ازدواج زود هنگام می تواند سلامت دختران را نیز تضمین کند، ناشی از این است که شوهران ناقل بیماری های جنسی ناشی از ارتباط جنسی با افراد دیگر هستند.ازدواج زودهنگام الزامات قابل توجهی روی عروس های خردسال از نظر سطح پایین آموزش، بهداشت ناچیز، فقدان استقلال شخصی به دنبال دارد. بررسی ها نشان می دهد چنین موقعیتی سبب می شود فرآیند جامعه پذیری دختران خردسال از انواع تحولات شناختی و جسمی، روحی و فکری به نقش باروری تقلیل یابد. همبستگی نزدیکی بین ازدواج زودهنگام و سطح آموزش دختران وجود دارد.

یکی دیگر از پیامد های آسیب رسان ازدواج کودکان جدایی از خانواده و دوستان، از دست دادن آزادی تعامل با همسالان و مشارکت در فعالیت های اجتماعی و کاهش فرصت های آموزشی است. همچنین ازدواج کودک منجر به کار اجباری یا بردگی کودکان، استثمار جنسی وتجاری و خشونت علیه آنان است. به دلیل آن که کودکان نمی توانند از رابطه جنسی جلوگیری کرده و برای استفاده از روش های پیشگیری تاکید کنند، بنابراین در معرض مخاطرات بهداشتی نظیر بارداری پیش از بلوغ سنی، انتقال عفونت های جنسی و به خصوص «اچ آی وی» و (ایدز) قرار می گیرند.

والدین اغلب برای پیشگیری از تجاوز جنسی، بارداری بدون ازدواج، افزایش طول دوره باروری و اطاعت پذیری بیشتر دختران از شوهرانشان و همچنین کاهش هزینه اقتصادی والدین به ازدواج اجباری سوق داده می دهند . ازدواج، بارداری و مادر شدن زودهنگام آثار روانشناختی مثبتی روی دختران در سنین زیر ۱۸ سال بجای نمی گذارد. آنان از خشونت و سوء استفاده جنسی و پیامد های جسمی و روانی آن رنج می برند.

مطالعات نشان می دهد دخترانی که به صورت زودهنگام به ازدواج اجباری در سنین زیر ۱۸ تن داده اند، بیش تر به قبول خشونت خانگی و تنبیه توسط شوهرانشان باور دارند. در اغلب موارد دختران عروس پس از ازدواج وارد خانواده شوهرشده و توسط شوهر و خانواده او مورد استثمار و برده داری خانوادگی قرار می گیرند. ازدواج زود هنگام منجر به طلاق و جدایی بیش تری هم می شود. همچنین به دلیل بزرگسالی شوهران مخاطره بیوه شدن دختران عروس نیز بیشتر می شود  به همین دلیل دختران ازنظر اجتماعی، فرهنگی و حقوق مالکیت، در معرض تبعیض و محرومیت مضاعفی قرار می گیرند.  

طلاق در ازدواج های زودهنگام شایع تر است 

 ازدواج های زودهنگام در سنینی روی می دهد که افراد در آن به مرحله بلوغ فکری و عقلانی نرسیده اند. بنابراین زوجین در انتخاب شریک زندگی خود نمی توانند هیچ نقشی را ایفا کنند به طوری که پس از گذشت مدتی و بعلت ناتوانی در اداره زندگی تصمیم به طلاق و جدایی می گیرند. والدین براساس سنت ها و باورهای غلط خود باعث می شوند فرصت انتخاب از دختران و پسرانشان که به قدرت عقلانی و حتی جنسی کامل نرسیده اند، گرفته شود و زوج کم سن و سال مجبور است از کودکی یکسری مسوولیت های سنگین زندگی را به دوش بکشد.

در ازدواج های زودهنگام، زوجین دچار افسردگی های بلوغ زودرس می شوند که اگر بخواهند به زندگی خود ادامه دهند یک زندگی اضطراری خواهند داشت و در صورت طلاق نیز افرادی شکست خورده و ناکام در اجتماع محسوب می شوند که بسیاری از فرصت های زندگی خود مانند حق انتخاب همسر را از دست داده اند.

وی با اشاره به اینکه مداخله دولت در این زمینه ضروری است، خاطرنشان کرد: اطلاع رسانی و آموزش مهارت های زندگی به والدین بویژه در مناطق محروم و روستایی در زمینه عوارض و عواقب جبران ناپذیر ازدواج های زودهنگام و دوران کودکی بسیار ضروری است. 

نتیجه گیری :

هر چند مدتی است که کارشناسان نسبت به افزایش سن ازدواج جوانان هشدار می‌دهند، اما هنوز معضل ازدواج زودهنگام در بسیاری از جوامع و اقوام محلی به قوت خود باقی است. پیامدهای منفی ازدواج زود هنگام آنجا تداعی می‌شود که بدانیم غالب این ازدواج‌ها شکل اجباری و ناخواسته دارند و به عواملی مانند فقر، ناآرامی اجتماعی، تعلقات قومی، انگیزه محافظت از دختران و قوانین بازدارنده مبتنی است.      

                                                    *********

            احمد موحد  

- کارشناس علوم اجتماعی (پژوهشگری) دانشگاه آزاد مراغه

دعای امام زمان (عج)

دعای فرج

پـشـت مـیـلـه هـای خـاطـرات دیـروز

ایـسـتـاده ام ...،


تـنـهـا...،

پـشـت مـیـلـه هـای خـاطـرات دیـروز

ایـنجـا ...،

انـگـشـت هـایـم را مـی شـمـارم

یـک...

دو...

سه...

ودسـت تـو در هـم فـرو رفـتـه انـد

تـــو...،

غـزل را مـشـت مـشـت بـه حـراج گـذاشـتـی

کـه مـهـربـا نـی ات را ثـابـت کـنـی

ولـی...،

ولـی نـفـهـمـیـدی کـه مـن

آن سـوی خـیـابـان

انـتـظـارت را مـیـکـشم

تـو بـی وقـفـه فـریـاد کـشـیـدی...

و مـــن....

دیـگـر آزارت نـمـیـدهـم

زیـن بـس...

قـصـه هـایـم را بـرای هـیـچـکـس تـعـریـف نـمـیـکـنـم

اطـمـیـنـان داشـتـه بـاش...

هـنـوز قـافـیـه را بـه چـشـمـان تـو

مـی بـازم...

اطـمـیـنـان داشـته بـاش...